اسرار معرفتی سوره حمد نماز
بعد از مقدمات متعددی که عرض شد ، نوبت به بیان اسرار معرفتی سوره حمد رسید .
البته بخاطر ساده بودن مطالب و سهل بودن انجامشان ، بنده به موارد اصلی تر اکتفا می کنم و اساساً اسرار نماز در این موارد منحصر نیست و نماز دریای ژرف و بی کرانیست که هرکس به وسع خودش از آن بهره مند می شود .
همانطور که می دانیم "بسم الله الرحمن الرحیم" نخستین آیه ی سوره ی حمد است و از این رو اهمیت دوچندانی دارد. در آغاز قرائت این سوره ی مبارک به معنای حقیقی "بسم الله" توجه کنیم . البته معمولا ً ما معنای فارسی را به ذهن می آوریم که خیلی هم خوب و بجاست . اما اینکه ما از بسم الله گفتن در زندگی روزمره چه می فهمیم و چطور با آن تعامل می کنیم ، بسیار مهمتر است و در آغاز نماز هم همین طور است. در بیان ساده و کوتاه منظور ما از گفتن "بسم الله الرحمن الرحیم" این است که خدایا تو اول و آخر هرچیزی هستی و من هم همه ی کارهایم را برای تو انجام می دهم . پس با نام تو آغاز می کنم تا بتوانم کارم را تا انتها بخاطر تو به انجام برسانم. این قصد و این نیت درونی به انسان کمک می کند تا در طول انجام هرکاری از جمله نماز توجه به خدا را حفظ کند و در لحظه لحظه ی نماز احساس کند که خدا در کنارش و همراهش است. اما یک درک کلی که از سوره حمد وجود دارد و بهتر است به آن توجه کنیم و حتی خارج از نماز به آن فکر کنیم ، این است که اگر به روند آیات سوره ی حمد بطور برعکس و از آخر به اول توجه کنیم، متوجه می شویم که این سوره ی بسیار مهم که چکیده ی قرآن کریم هم هست، یک دعای بزرگ و مهم و کلی ست که همه جوانب زندگی مادی و معنوی ما را در دنیا و اخرت در بر می گیرد.
با نگاه به روند معکوسی که گفته شد، متوجه می شویم که خداوند مؤمن را اولا ً از گمراهی نجات داده و این قطعی ست. ثانیا ًنشانه ی نجات از گمراهی این است که خداوند به مؤمن غضب نمی کند. پس ما هم بیندیشیم که آیا در حال حاضر مورد غضب خدا هستیم یا نه - که ان شاءالله نیستیم- اما بواقع چطور می شود فهمید که ما مورد غضب خداوند نیستیم؟ این دقیقاً فراز بعدی سوره- با روند معکوس- است. خداوند اگر بر کسی غضب نکند به او نعمت می دهد . نعمت خاصی که به همگان نمی دهد. زیرا نعمتهای عمومی در اختیار همه ی انسانها و بلکه همه ی موجودات هست اما نعمات خاصی هستند که به مؤمنین اعطا می شود. پس باید حالا به این فکر کنیم که آیا از نعمات خاص خداوند بهره مند هستیم یا نه؟!
همه ی سوره ی حمد در لفظ "الحمدلله رب العالمین" ابتدای سوره نهفته است و چون ممکن است از توان بصیرتی و معنوی ما بر نیاید که درکش کنیم ، در آیات و فرازهای بعدی توضیح داده شده است. لذا اگر این سوره مبارکه را در روندی معکوس مد نظر قرار بدهید -شبیه مهندسی معکوس- رفته رفته به معنای نهفته در کلمه اول نزدیک می شویم و ان شاءالله پی خواهیم برد .
با این توضیحات به این مرحله رسیدیم که اگر کسی از نعمت خاص خداوند بهره مند شود ، مورد غضب خدا قرار نمی گیرد و گمراه نمی شود. پس حالا باید ببینیم مطابق آیات صریح سوره حمد، نعمت خاص چیست که می بینیم "صراط مستقیم" دقیقا نعمت خاصی است که به آن اشاره شده است. یعنی خداوند متعادل اگر کسی را در راه راست قرار بدهد نعمت خاصش را به آن فرد بخشیده و دیگران که فقط از خور و خواب و قدرت و زیبائی و... بهره مند هستند ، مورد توجه خاص نیستند و شبیه مابقی موجودات به یک زندگی حداقلی مشغولند.
حالا حتماً این سوال پیش می آید که از کجا بفهمیم ما جزو کسانی هستیم که خدا ما را به راه راست خودش وارد کرده و ما را بطور خاص هدایت کرده و آیا این "در صراط مستقیم بودن" هم نشانه ای دارد؟
بله . سوره ی حمد دو نشانه ی بزرگ و قطعی برای کسانی که در راه راست و صراط مستقیم قرار دارند بیان فرموده:
اول ، اینها کسانی هستند که فقط خدا را عبادت می کنند و چیزها و کسان دیگری را خدای خویش نمی دانند .
دوم اینها کسانی هستند که در انجام امور کلی و جزئی زندگیشان- چه مادی چه معنوی- فقظ از خدا کمک می گیرند و حتی اگر به وسیله ها و اسباب ظاهری و مادی هم نیاز پیدا کنند باز هم کمک و یاری واقعی را از خدا می خواهند.
در مرحله بعد از درک حقایق سوره ی مبارکه ی حمد به اینجا می رسیم که این خدای خوب و مهربان حقیقتاً واجد شرایط پرستیده شدن هست و بدون چشمداشت یا ترس باید بپرستمش و از او تجلیل و قدردانی کنم . که این احساس بسیار زیبای بندگی در "الحمدلله" خلاصه می شود.
اما وقتی می خواهم این حس زیبا بندگی را به خدای مهربان خودم بیان کنم متوجه نکات ظریف و دقیق دیگری هم می شوم :
یکی اینکه خدا با چینش این سیستم برای هدایت من (یعنی برای گمراه نشدنم غضبش را فروخورده چون می خواسته به من نعمت خاصِ "صراط مستقیم " را عطا کند لذا من را به خودش وابسته کرده و نگذاشته دیگران برایم جایگاه خدایی داشته باشند) به من فهماند که نه تنها خدای من است ، بلکه یک مربی مهربان و دلسوز هم هست که هر لحظه مشغول مراقبت و تربیت من است و وقتی بهتر نگاه می کنم می بینم با همه ی انسان ها و بلکه با همه ی خلایق همینطور است . هرچند که آن ها متوجه نبابشند بنا براین به جای "الحمدلله" می گویم " الحمدلله رب العالمین".
"رب العالمین"ی که هم "الرحمن" است یعنی بطور عام توجه و لطف و محبت می کند و هم "الرحیم" است یعنی بطور خاص هم محبت می کند و محبت خاصش را هم دریغ نمی کند .
و در نهایت وقتی می بینم خداوند همه ی خلایق را با مهربانی و لطف و بلکه نوازش و دلسوزی تربیت می کند و دنبال بزرگ کردن و ارزشمند ساختن هرکس و هرچیز است ، پس قطعاً اگر همه ی عالم در یک روز جمع شود و همه ی عالمیان حضور داشته باشند، آن روز بطور قطع کاملاً در اختیار این خدای مهربان خواهد بود. لذا "مالک یوم الدین" خطابش می کنم.
این گوشه ای از اسرار زیبای سوره ی مبارکه ی حمد بود که در نماز و خارج از نماز می توانیم و باید به آن فکر کنیم تا بتوانیم در طول نماز حرف دلمان را به خدا بزنیم .